1932 Kanada doğumlu iktisatçı Robert Mundell 1999 yılında Nobel Ekonomi Ödülü’ne layık görüldü ve uluslararası para teorisine yön vermiş isimler arasına girdi. Akademik kariyerine British Columbia Üniversitesi’nde başlayan Mundell, yüksek lisans eğitimini ‘London School of Economics’te, doktorasını ise 1956 yılında ‘Massachusetts Institute of Technology (MIT)’de tamamladı. Aynı yıl, Chicago Üniversitesi’nde Siyasal İktisat alanında doktora sonrası araştırmacı olarak görev aldı. Akademik kariyeri boyunca Stanford Üniversitesi, Johns Hopkins Üniversitesi, Chicago Üniversitesi ve Columbia Üniversitesi gibi birçok seçkin kurumda ders vermiştir. Özellikle 1966–1971 yılları arasında Chicago Üniversitesi’nde ekonomi profesörü olarak görev yaparken ‘Journal of Political Economy’ dergisinin editörlüğünü de üstlendi. Bu dönem, Mundell’ın hem entelektüel üretkenliğinin zirveye çıktığı hem de para politikası teorilerinin gelişmesinde etkili olduğu yıllardır.

Mundell, 1961 yılında yayımladığı A Theory of Optimum Currency Areas başlıklı makalesiyle, bugünkü Euro gibi ortak para birimlerinin kuramsal temelini atmıştır. Bu çalışmasında sabit kur rejimlerinin yapısal kırılganlıklarını ve ortak/tek para alanları teşkil edilirken dikkat edilmesi gereken kriterleri ortaya koymuştur. Bu sebeple Robert Mundell, “optimum para alanı teorisinin fikir babası” olarak anılır. 1960’lı ve 70’li yıllarda Avrupa Ekonomik Topluluğu’nun parasal birlik çalışmalarına danışmanlık da yapan Mundell, aynı zamanda IMF, Dünya Bankası, Birleşmiş Milletler, Avrupa Komisyonu, ABD Hazine Bakanlığı ve Kanada Hükûmeti gibi birçok uluslararası kuruluş ve hükümete danışmanlık yapmıştır. Mundell’in bir diğer dikkat çekici özelliği ise akademik sınırların ötesinde küresel ölçekte etkili bir düşünür olmasıdır. Bu bağlamda, 1997–1998 yıllarında The Johns Hopkins University’nin İtalya’daki Paul H. Nitze School of Advanced International Studies (SAIS) Bologna Center kampüsünde AGIP Profesörü olarak ders verdi. Bu merkez, küresel ekonomi-politik düşüncenin oluşumunda önemli bir rol oynayan nadir kurumlardan biridir. Bu vesileyle, yazar olarak şahsımın da mezuniyet sonrası diploma ve yüksek lisans eğitimimin bir kısmını tamamladığım SAIS Bologna Center’da çalışmalarının bıraktığı izler, Mundell’ın teorisinin düşünsel mirasına daha yakından temas etmeme imkân tanımıştır. Konunun bütünlüğüne halel getirmeden, kısa bir derkenar olarak Mundell’a dair okumalarımın üzerimde bıraktığı izlere dair küçük bir hususun da kısaca altını çizmek isterim. JHU SAIS’e gitmeden iki yıl önce, 1993 yılında, Ankara Üniversitesi Avrupa Toplulukları Araştırma Merkezinin Mali ve İktisat Politikaları eğitim programının mecburi tuttuğu Tez şartı kapsamında yazdığım ‘Parasal Anayasa ve Maastrich (Avrupa Birliği) konulu tezim ve ‘Avrupa Birliği’nin Siyasal Geleceği Neden Yoktur’ başlığı altında yazdığım kompozisyonla genç ve namzet bir Hazine ve Dış Ticaret Uzmanı olarak DPT Müsteşarı Dr. Ali Tigrel’in elinden aldığım birincilik ödülünde sadece Mundell’in Teorisini çok titiz ve tutkulu şekilde incelemenin rolü büyük olmamış, ileriki yıllarda AB’nin jeoekonomik serüveni ile Türk dünyasının bir parasal birlik oluşturup oluşturamayacağı hususunda Hoca’nın teorileri hep temel teşkil etmiştir.

Mundell’in katkıları yalnızca optimum para alanı teorisiyle sınırlı kalmamıştır. Uluslararası makroekonomi modelinin kurucularından biri olarak kabul edilir; para-maliye politikaları bileşimi, ödemeler dengesi analizi, faiz-enflasyon ilişkisi ve arz yönlü iktisadın (Supply side economics) temelleri R. Mundell tarafından atılmıştır. Avrupa Entegrasyonu için ortak para planlarını ilk kez sistematik biçimde öneren Batılı iktisatçıdır ve Euro’nun da fikir babasıdır. 100’den fazla akademik makale ve çok sayıda kitap kaleme alan Mundell’in eserleri arasında ‘Man and Economics, International Economics, Monetary Theory: Interest, Inflation and Growth in the World Economy ve The Euro as a Stabilizer in the International Monetary System’ öne çıkar. Mundell, Cambridge Üniversitesi’nde Marshall Lectures, Princeton’da Frank Graham Memorial Lecture ve 1998’de Stockholm’de Ohlin Lectures gibi prestijli sunumlarda bulunmuştur. Nobel dahil çok sayıda uluslararası ödül ve onursal unvana sahip olan Mundell, ekonomik düşüncenin seyrini değiştiren ender figürlerden biri olarak tarihteki yerini almıştır.

“Sabit Kur Sistemine Teorik Bir Eleştiri: Mundell’in Optimum Para Alanı Yaklaşımı Mundell’in 1961 tarihli ‘Optimum Para Alanı’makalesi (A Theory of Optimum Currency Areas), sabit döviz kuru sistemine dayalı uluslararası para düzeninin yapısal kırılganlıklarını sorgular. Ona göre, bu sistem altında “fiyatlar ve ücretlerin yapışkan olduğu koşullarda, döviz kurları sabit tutulduğunda dış şoklara uyum sağlanamaz.” Bu uyum eksikliği hem enflasyona hem de işsizliğe yol açar: Fiyatların ve ücretlerin katılığı koşulunda, döviz kuru sabit tutulduğunda bir dış ticaret hadleri şoku, ülkenin gelirini etkileyerek üretim ve istihdam üzerinde doğrudan baskı yaratır. Çünkü fiyat sisteminin ayarlama mekanizması kapalı hale gelir (s. 658). Bu yapısal soruna dikkat çeken Mundell şöyle der: Eğer döviz kuru sabit, ücret ve fiyatlar esnek değilse, dış ticaret hadlerindeki bir değişiklik üretimi ve istihdamı doğrudan etkiler; çünkü fiyatların uyum yolu kapalıdır (Mundell, 1961: 658). Bu analiz, sabit kur sisteminin kırılgan doğasını açıkça ortaya koyarken, Mundell şu temel soruyu sormaya yönelir: Farklı döviz kuru sistemlerinin ekonomik istikrara katkısı ne ölçüdedir ve bu sistemlerden hangisi farklı bölgeler için daha uygundur? (s. 658).

Optimum Para Alanı: Sınırlar Ne Olmalı?

Mundell’in temel sorusu şudur: Sabit döviz kurlarının geçerli olduğu bir para alanının uygun sınırları nedir?”(s. 658). Bu sorunun yanıtını ararken, ekonomik entegrasyonun sadece döviz kuruyla değil, faktör mobilitesi ve mali bütünleşmeyle de desteklenmesi gerektiğini vurgular: Ortak para kullanacak bölgelerin, sadece benzer ekonomik şoklara maruz kalmaları yeterli değildir; bu şoklara karşı aynı türde tepkiler verebilmeleri ve gerektiğinde emek ile sermayeyi serbestçe kaydırabilmeleri gerekir (s. 659). Bunu açıklamak için şu çarpıcı örneği verir: Eğer A ülkesinde mal ve hizmetlere olan talep artarken, B ülkesinde düşüyorsa ve fiyatlar katıysa, A ülkesinde fiyat artışı yaşanırken, B ülkesinde işsizlik kaçınılmaz hale gelir. Bu durumda ‘işsizliği yaratan, fazla veren ülkenin fiyatları artırmayı reddetmesidir (s. 659).

Mundell’e göre bu tür asimetriler, ortak para kullanan bölgelerde ciddi ekonomik dengesizliklere yol açar. Dolayısıyla: Optimum bir para alanı, sadece döviz kuru sabitliğini koruyabilen değil, aynı zamanda üretim faktörlerinin serbestçe dolaşabildiği ve mali transferlerle dengesizliklerin telafi edilebildiği bir yapıyı gerektirir (s. 660).

Avrupa ve Euro Deneyimi: Teoriden Gerçeğe

Avrupa Birliği’nin ortak para birimi Euro, Mundell’in öngördüğü sorunları büyük ölçüde yaşadı. Para politikası Avrupa Merkez Bankası tarafından merkezî biçimde yönetilse de maliye politikaları ve kriz yanıt mekanizmaları ulusal düzeyde kalmış, tam bir ekonomik birlik yaratılamamıştır. Bu durum, özellikle 2008 küresel krizinde ve 2010’lu yılların Euro Bölgesi borç krizinde açıkça gözlemlenmiştir.

Mundell’in bu konudaki uyarısı oldukça nettir: Bir para alanı aynı anda oldukça nettir: Bir para alanı aynı anda hem işsizliği hem de enflasyonu önleyemez. Sorun para politikasında değil, alanın coğrafi sınırlarındadır” (s. 660). Hatta Mundell bu yaklaşımına dair biraz ütopyacı ve çarpıcı bir öneri de getirir: İdeal durumda dünya çapında bir merkez bankası oluşturulmalı ve döviz kuru politikası küresel düzeyde koordine edilmelidir (s. 661). “Bu yaklaşım, yazarın Avrupa Birliği’nden başlayarak tüm dünyanın tek para ve tek siyasal birlik ekseninde birleşmesini tasavvur etmesi bakımından oldukça ütopik ve siyaseten hayalci bir nitelik taşımaktadır. Bu da konuyu, ne kadar irrasyonel olsa da, romantik bir bakışla ele aldığını göstermektedir.”

Türkiye, Türk Dünyası ve Muhayyel Bölgesel Para Birliği Üstüne

Mundell’in teorisi yalnızca Avrupa’ya değil, Türkiye ve Türk Dünyası arasında kurulabilecek geleceğe dönük ekonomik ve parasal entegrasyon açısından da güçlü bir düşünsel çerçeve sunar. Özellikle Türk Devletleri Teşkilatının (TDT) geleceği bağlamında değerlendirildiğinde: Ticari yoğunluk ve sermaye akımlarının hâlihazırda artması ve artırılabilecek olması, dil ve kültürel yakınlığın, işgücü akışkanlığını/mobilitesini kolaylaştırabilmesi, bölgesel krizlere ortak iktisat politikası tepki mekanizmaları henüz gelişmemiş olsa da geliştirilebilir olması çok kolay bir süreç olmasa da, Türk Cumhuriyetlerini bir Optimum Para Alanı olarak ortak para birimi teşkil edebileceğine işaret etmektedir. Bu şartlarda, Mundell’in “optimum para alanı” kriterleri dikkate alınarak aşamalı bir para birliği modeli, önce ikili takas ve dijital para uygulamalarıyla, sonrasında ortak para rezervleri veya bölgesel ödeme sistemleriyle geliştirilebilir. Bu bağlamda ancak gerçekçi olarak şu değerlendirme yapılabilir:

“Türk Dünyası’nda bir para birliği, yalnızca kur rejimi veya ortak para meselesi değildir; aynı zamanda siyasi uyum, mali koordinasyon ve kriz yanıtı gerektirir. Mundell’in de vurguladığı gibi, sorun genellikle kullanılan parada değil, o paranın sınırları içinde kalan alanın ekonomik ve politik bütünlüğündedir.”

Kaynakça

• Robert A. Mundell, A Theory of Optimum Currency Areas, The American Economic Review, Vol. 51, No. 4 (Sep., 1961), s. 657–665.

• Wikipedia (EN): “Robert Mundell.” https:// en.wikipedia.org/wiki/Robert_Mundell

• Nobel Prize Organization: “Robert A. Mundell – Facts.” https://www.nobelprize.org/prizes/ economic-sciences/1999/mundell/facts/