Tarım ve gıda sektörü açısından 2023 yılı arz-talep dengesinde oynaklıkların yaşandığı ve gıda enflasyonunun gündemden düşmediği bir yıl oldu.

Jeopolitik krizlerin gölgesinde yükselen maliyetlerin yanı sıra finansmana erişim sorunu ve öngörülemez piyasa koşulları üreticiden tüketiciye tüm kesimleri etkiledi.

Küresel iklim değişikliğinin olumsuz yansımaları ve ülkelerin küresel ticarette izlediği korumacı politikalar da gıda fiyatlarındaki oynaklıkta önemli rol oynadı. Gıda fiyatlarına yönelik sektör soruşturmaları ve Rekabet Kurumu incelemeleri de yıla damgasını vurdu.

DEPREM FELAKETİYLE SARSILDIK

2023 yılının Şubatında yaşanan ve 11 ili vuran deprem felaketi ülkenin ana gündemi oldu.

Bölgede hayvancılık ağırlıklı olmak üzere tarımsal üretim kısmen sekteye uğradı. Tarım makine parkları ve altyapıda da hasar yaratan deprem felaketi tarımsal büyümeyi olumsuz etkiledi. Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığı raporuna göre, depremin 11 ili kapsayan tarımsal faturası 27 milyar TL’yi aştı.

2023 yılının ilk çeyreğine damga vuran bir diğer gelişme ise kuraklık riskiydi.

Ancak Mart ayından itibaren mevsim normallerinin üzerinde gerçekleşen yağışlarla deyim yerindeyse direkten döndük. Ancak kuraklık riskine karşın daha önceden açılan ithalat kapıları ve düşürülen gümrük vergileri iç piyasada arz-talep-fiyat dengesini bozdu. Önceki yıllarda tarımda “yokluk” yönetilmeye çalışılırken 2023’te bu sefer “bolluk” yönetilmeye çalışıldı. Buğday ve mısır gibi stratejik tahıl ürünlerinde verim yüksek gerçekleşti. Ancak ithalatın hasat başlangıcına kadar sürmesi sonucu yeni sezona dolu depolarla girildi ve yerli ürünü uzun süre stoklama sorunları yaşandı.

Buna bir de talepteki zayıflık eklenince buğday ve mısır fiyatları TMO’nun açıkladığı müdahale alım fiyatlarının altında kaldı. Türkiye uzun yıllardan sonra ilk kez mısır ve makarnalık buğday ihracatı gerçekleştirdi.

İHRACAT YASAKLARI SÜRDÜ

Tıpkı geçen yıllarda olduğu gibi 2023’te de ihracat yasakları gündem oldu. Önce domates için Mart başında ihracat yasağı getirildi ancak gelen tepkiler üzerine yasak kararı bir hafta içinde iptal edildi.

İhracat yasağından nasibini alan bir diğer ürün ise zeytinyağı oldu. Avrupa’da iki sezondur üst üste yaşanan aşırı sıcaklık ve kuraklık kaynaklı küresel rekolte kaybına Türkiye de eklenince zeytin ve zeytinyağı fiyatları tüm dünyada olduğu gibi Türkiye’de de yükselişe geçti.

Fiyat artışlarını frenlemek için Ağustos ayında varil ve dökme zeytinyağı ihracatına kısıtlama getirildi. Önce 1 Ekim’e kadar olan kısıtlama kararı daha sonra süresiz şekilde uzatıldı.

TAHIL KORİDORU KAPANDI

Rusya’nın Şubat 2022’de Ukrayna’yı işgali ile başlayan savaş 2023 yılında da tarımsal emtia piyasa - sında küresel dalgalanmalara sebep oldu.

Türkiye’nin de girişimiyle Ağustos 2022’de oluşturulan Tahıl Koridoru 3 kez uzatılarak 12 aya yakın bir süre açık kaldı. Bu süre zarfında küresel gıda arz güvenliği açısından 32 milyon tonu aşan tahıl ürünü piyasaya arz oldu. Tahıl koridoru anlaşması 17 Eylül itibariyle sona erdi ancak küresel piyasalarda arz ve stok yeterli seviyelerde olduğu için kapanan koridorun piyasalara etkisi sınırlı oldu.

TARIM BAKANLIĞINDA GÖREV DEĞİŞİMİ

Nisan 2022 tarihinde Tarım ve Orman Bakan Yardımcısı görevine getirilen İbrahim Yumaklı, Prof. Dr. Vahit Kirişçi’den görevi devralarak Haziran 2023’te Tarım ve Orman Bakanı olarak atandı. Eylül’de Tarım ve Orman Bakanlığı tarafından hazırlanan “Tarımsal Üretimin Planlanması Hakkında Yönetmelik” Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe girdi. Böylece tarımda izin almadan üretim yapma dönemi resmen sona ererek planlı üretime yönelik ilk adım atıldı. Planlı üretime geçiş için 2025 yılı işaret edildi.

Aynı zamanda Sözleşmeli Üretimin Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik de 15 Eylül tarihli Resmi Gazete’de yayınlanarak yürürlüğe girdi. Türkiye’de en son 2001 yılında gerçekleşen genel tarım sayımının ardından yeni bir sayım yapılması için düğmeye basıldı. Tarım ve Orman Bakanlığı Tarım Reformu Genel Müdürlüğü ile Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) arasında Eylül ayı içerisinde “Genel Tarım Sayımı” yapılmasına ilişkin protokol imzalandı. Bakan Yumaklı, tarım sayımını 2026’da bitirmeyi hedeflediklerini söyledi.

HAYVANCILIKTA İTHALAT 1 MİLYAR $’I AŞTI

Hayvancılıkta yaşanan kronik sorunlar 2023’te de devam etti. Gıda enflasyonuyla mücadele adı altında baskılanan çiğ süt fiyatları yüzünden zarar eden üreticiler anaç hayvanlarını kesime gönderdi. Çiğ süt arzında daralma yaşandı. Bu durum orta vadede kırmızı et piyasasında da dengeleri bozdu ve üretim düştü.

Üretici satış fiyatlarının kontrol altında tutulmaya çalışıldığı bir ortamda raflarda et ve süt ürünlerinin fiyatları artmaya devam etti.

Düşük talebe rağmen kırmızı et arzındaki daralma sonucu ithalat için yeniden düğmeye basıldı. 2023 yılında canlı hayvan ve kırmızı et ithalatına 1 milyar doları aşkın döviz ödendi. Hayvancılık sektöründe arz daralmasıyla yaşa - nan sıkıntının aksine bitkisel üretimde de arz bolluğu sorun yarattı.

Bu yıl narenciye sektörü üretim bolluğu sebebiyle ciddi sıkıntılar yaşadı. Limon, mandalina ve portakal üretiminin ortalamanın yüzde 40 üzerinde gerçekleştiği bir dönemde ihracata yönelik yeterli desteklerin açıklanmaması sonucu fiyatlar aşırı düştü, ürünler dalında kaldı.

Özellikle Çukurova’daki limon üreticileri daldaki ürünlere alıcı bulamadıkları için ağaçlarını kesmek zorunda kaldı. 2023 yılında tarımsal destekleme bütçesi 63,4 milyar lira olarak açıklandı. Ancak destekleme kalemlerine yönelik sadeleştirme vaatleri bu yıl da hayata geçirilemedi.

REKABET KURUMU YOĞUN MESAİ YAPTI

Gıda fiyatlarındaki artış Rekabet Kurumu’nun da radarına girdi. Mayıs 2022’de yumurta sektörüne yönelik açtığı soruşturmaları tamamlayan Rekabet Kurulu, Rekabet Kanunu’nun 4. maddesini ihlal ettiği tespit edilen taraflara toplamda yaklaşık 98 milyon TL idari para cezası uyguladı.

Ekim ayında ambalajlı su şirketlerine soruşturma açan Rekabet Kurumu, Aralık ayı başında da kırmızı et sektörüne yönelik inceleme başlattı. Özetle, 2023 yılı tarım ve gıda sektörü açısından arz ve fiyat dalgalanmalarının yaşandığı öngörülemez bir yıl oldu. 2023’teki riskler ve kırılganlıkların 2024 yılına ne kadar yansıyacağını hep birlikte izleyip göreceğiz.